چهارشنبه سوری چگونه خلق شد؟/نظر مراجع درباره چهارشنبه آخر سال
در ایران باستان برای هر روز نام و اسمی نبود و تنها ماه‌های سال نامگذاری شده بود که هنوز نام این ماه‌ها باقی است و برخی از آن‌ها تغییر کرده است...

 به مناسبت فرا رسیدن آخرین سه شنبه سال که در فرهنگ ایرانی به چهارشنه سوری معروف است، در خصوص برپایی آیین چهارشنبه سوری و ریشه این سنت با حجت الاسلام سید حسین حسینی، کارشناس ادیان و پژوهشگر دینی گفتگویی درباره ریشه واقعی این آیین انجام داده ایم؛ گفتگوی ما را با این استاد حوزه و دانشگاه می خوانید:

آنچه میان ایرانیان در شامگاه روز چهارشنبه پایان سال مرسوم است، برگزاری آیینی به نام چهارشنبه سوری است که مردم در این شب اقدام به برپایی آتش و پریدن از روی آن می کنند که البته به مرور این سنت با حوادثی خطرآفرین نیز همراه شده است؛ در میان عوام این رسم و سنت، به آیینی از رسومات ایرانیان باستان نسبت داده می شد؛ ریشه این ماجرا به کجا باز می گردد و آیا چنین ماجرایی اساسا صحت دارد؟ در صورت صحت آیا دستخوش تحریفات نیز شده است؟

چهارشنبه سوری نه آیینی است ملی و نه مذهبی و با توجه به نام آن می توان نسبت دادن اش را به آیینی باستانی باطل دانست. به دلیل اینکه با مراجعه به تاریخ درمی یابیم در گاهشمار ایران باستان ما روزشمار هفتگی نداریم یعنی چیزی به عنوان شنبه، یکشنبه، دوشنبه، سه شنبه و ... وجود نداشت. بلکه در ایران باستان هر سال 360 روز بود و  به 12 ماه تقسیم می شد و آن پنج روزی که اضافه می ماند، " پنجه " خوانده می شد.

در حقیقت در ایران باستان برای هر روز نام و اسمی نبود و تنها ماه های سال نامگذاری شده بود که هنوز نام این ماه ها باقی است و برخی از آنها تغییر کرده است مانند ماه مرداد که پیش از این "امرداد" خوانده می شد. در واقع این تقسیمات هفتگی، از دین ما گرفته شده و باستانی و ملی نیست. بنابراین، در بحث هفته در نگاه دینی جُمعَه (هفته) و جُمُعه (روز) گنجانده شده است و این تقسیمات منحصر در فرهنگ دینی است، همان طور که در قرآن آیه ای در خصوص تحریم ماهیگیری برای یهودیان در روز شنبه وارد شده است. با این نگاه چگونه وقتی ایرانیان نامی برای ایام هفته ندارند، آیین چهارشنبه سوری منتسب به فرهنگ باستانی ما می شود؟!

 با این توصیف اصل ماجرا چیست؟

اما ماجرا از این قرار است که در ایران باستان، در آن پنج روزی که از تقسیمات دوازه ماه بر 360 روز اضافه می آمد، مراسمی خاص برگزار می شد. به این ترتیب که ایرانیان باستان بر این باور بودند در پنج روز آخر سال، روح گذشتگان آنها به دنیا باز می گردد تا ببینند اوضاع بازماندگان آنها از چه قرار است و آیا همچنان باثبات بوده و میان آنها مودت و مهربانی وجود دارد؟. بر همین اساس آنها جشنی برپا کرده و آتشی روشن می کردند و کنار این آتش به مراسمی خاص از جمله خواندن دعا و برگزاری جشن می پرداختند تا به روح درگذشتگان خود چنین وانمود کنند که در طول یکسالی که گذشت ما با خوشی و مهربانی زندگی کردیم.

پس از ورود اعراب به ایران، چون هنوز آنها بر این باور دوران جاهلی خود بودند که چهارشنبه ای از سال نحس است و این زمان با زمان برگزاری جشن ایرانیان باستان مقارن و مصادف شد و زمانی که اعراب برای نحوست این روز از خانه خود خارج می شدند (چیزی شبیه آیین سیزده بدر ما در روز سیزدهمین روز از نوروز)، با سرمای زمستان مواجه می شدند و مشاهده می کردند ایرانیان آتشی برپا کرده اند، آنها نیز تقلید کرده و برای گرم کردن خود، آتشی می افروختند و البته در کنار آن به به پریدن از روی آتش و به اصطلاح عامیانه سر به سر یکدیگر گذاشتن و ... می پرداختند.

در حقیقت تقارن این سنت اعراب در شبِ چهارشنبه، با سنت پنجه ایرانیان (سوری) به چهارشنبه سوری تبدیل شد. بنابراین، این سنت غلط، از پایه و اساس نادرست بوده و این نحوست نیز مربوط به تفکر پیش از اسلام است که برخی اعراب پس از اسلام نیز هنوز بر آن معتقد بودند. (این در حالی است که در تفکر دینی و آموزه های آن ایام هیچ نحوستی ندارند و خوب و بد، همه از افعال آدمی است).

لذا چهارشنبه سوری سنتی است باطل که بزرگان دین نیز آن را رد کرده اند، از جمله مقام معظم رهبری بیان می کنند: "علاوه بر آنکه (چهارشنبه سوری) هیچ مبانی شرعی ندارد، مستلزم ضرر و فساد زیادی است که مناسب است از آنها اجتناب شود." همچنین آیت الله مکارم شیرازی بیان می کنند: "منفعت حاصل از خرید و فروش مواد محترقه حرام است."

برخی از شنیده ها حاکی است که مردم ایران باستان دچار گزش حشراتی همچون پشه و مگس می شدند و برای در امان ماندن از این موضوع، روغن هایی از نفت می ساختند و به بدن خود می مالیدند تا به این صورت از گزش حشرات در امان بمانند، سپس در شب چهارشنبه پایان سال، اقدام به سوزاندن البسه و رختخواب های خود که در اثر تماس با این روغن ها، کثیف شده بود می کردند، آیا این ماجرا صحت و دخل و تصرفی در آیین چهارشنبه سوری دارد یا خیر؟

ببینید همان طور که اشاره شد، ماجرای چهارشنبه سوری، تلفیقی از سنت ایرانیان و رسم جاهلی اعراب است اما این که لباس هایی یا رختخوابی سوزانده شود، تنها خرافه است و اساسا ما در ایران باستان کتابتی نداشتیم که بخواهد این ماجرا کتابت شود. بنابراین، این ادعا تنها خرافه ای است که سند مکتوبی بر آن وجود ندارد یا اگر هم چیزی بوده، به این صورت نبوده به دلیل آنکه به نظر نمی آید مردم از چنان سطح فکری و تعقل پایینی برخوردار بوده باشند که به جای شتسشوی البسه خود، اقدام به سوزاندن آنها برای پاکسازی از کثافات ناشی از روغن کنند. البته مشروح این ماجرا را دکتر احمد تفضیلی در کتاب «تاریخ ادبیات ایرن پیش از اسلام»، بخش عدم کتابت در ایران باستان، صفحه 17 توضیح داده است.